Tradycja kolęd polskich i historia ich "królowej". Tę melodię zna każdy

Termin kolęda, a w zasadzie calendae oznacza pierwszy dzień miesiąca i pochodzi ze starożytnego Rzymu, przed narodzinami Chrystusa. Właśnie tam panował zwyczaj odwiedzania siebie nawzajem, wręczania podarków oraz świętowania podczas kalend styczniowych, a wcześniej kalend marcowych. Z czasem zyskująca na popularności religia chrześcijańska przejęła ten zwyczaj, dostosowując go do kalendarza liturgicznego.  

Skąd kolędy w Polsce? Istnieje kilka teorii, które wyjaśniają tę tradycję. Pierwsza odnosi się do chrystianizacji ziem polskich, natomiast inna wskazuje na pochodzenie kolęd od ludów tracko-romańskich, których zwyczaje zostały zaadoptowane przez Słowian. Co ciekawe, badacze biorą pod uwagę także to, że nasi przodkowie mogli posiadać własne zwyczaje, które były podobne lub zbliżone do rzymskich na powitanie nowego cyklu przyrody. 

Kolędy wśród Słowian, nie były znanymi obecnie pieśniami o tematyce religijnej, a rodzajem obrzędu wymiany darów, czyli składania sobie życzeń zdrowia, urodzaju i pomyślności za ofiarę lub poczęstunek. Najstarsze zachowane pieśni pochodzą z 1534 roku i zapisano je w “Ludycjach wieśnych", które opisują przybycie kolędników z życzeniami oraz prośbę o podarek. Dopiero w XVI wieku, w wyniku kontrreformacji zwyczaje pogańskie, które przetrwały w polskiej ludowości przejęło chrześcijaństwo. 

Jak dalej wyjaśnia Wojciech Dulski: "(...) - nasłuchiwano szczekania psów (z tamtej strony miał nadejść mąż dla panny na wydaniu), stawiano snop zboża w kącie ("króla", "dziada", "kolędę"), aby były dobre plony, łapano się za głowy przed rozpoczęciem jedzenia kapusty w czasie wieczerzy wigilijnej z wezwaniem "wiąż się, kapustko, wiąż!". W tych dniach dozwolone były także różne psoty, jakkolwiek nie byłyby one uciążliwe dla domowników - zdejmowano bramy, wynoszono wozy na kalenice dachów, śmiecono podwórza. Wszystko to miało zapewnić dobro - urodzaj, dobre zamążpójście, uchronienie od klęsk żywiołowych".

Do dzisiaj zwyczaj kolędowania od domu do domu nie traci na popularności, gdzie śpiewając składa się również życzenia. Najczęściej w grupie kolędników można dostrzec m.in. turonia, diabła, anioła, śmierć oraz gwiazdę. Jak wyglądało kolędowanie teatralne na Rzeszowszczyźnie? Rozpoczynano je dopiero 26 grudnia.  

"Postacie w przedstawieniach symbolizują osoby spoza realnego świata, stąd bardzo ważne było przebranie oraz maski (często niemożliwe było rozpoznanie osoby). Kolędnicy, zbliżając się do domu śpiewają pieśń, kościelną lub świecką (zazwyczaj "Pójdziemy bracia w drogę z wieczora"), następnie zwracają się do gospodarza z prośbą o pozwolenie. Gdy gospodarze nie wpuszczają, idą dalej, często obśmiewając ich. Zazwyczaj jednak kolędników wpuszczano (ich obecność i życzenia miały zapewniać dostatek) i następowało przedstawienie. Kolęda z Herodem "prawdziwa, duża kolęda" opisuje moment rozterek króla Heroda"- jak podaje Wojciech Dulski. 

Ogromną popularnością cieszyły się także kolędy z szopką, które nawiązywały do tradycji szopek krakowskich. Wyróżniały się przygotowanymi kukiełkami, które dziś można byłoby porównać do teatru lalkowego. Innym zwyczajem natomiast było chodzenie "po szczodrokach" oraz tzw. "drabów", którzy odwiedzali domy od Nowego Roku aż do zapustów, czyli czasem przed Środą Popielcową.   

Pierwsza znana pieśń bożonarodzeniowa powstała około 366 roku jako hymn łaciński “Jesus refulsit omnium" ("Jezus oświeca wszystko") napisana przez św. Hilarego. Natomiast najstarsza kolęda śpiewana w XII wieku we Francji to pieśń “Przyjazne zwierzęta", a w Niemczech “In Dulci Jubilo". Za najstarszą polską kolędę uznaje się “Zdrów bądź Krolu Anjelski" napisaną przez Jana Szczekny w 1424 roku i przetłumaczoną na język polski z czeskiej kolędy "Zdráv bud' králi andělský" lub łacińskiej pieśni "Ave rex angelorum". Kolęda została odnaleziona dopiero w XIX wieku przez Aleksandra Brücknera. Natomiast z XVI wieku pochodzi “Anioł pasterzom mówił" z siedmioma zwrotkami w rękopisie kórnickim. Obecnie w polskim repertuarze mamy 200 kolęd oraz 400 pastorałek.  

Dlaczego kolędy to wyjątkowy repertuar religijny, który odstaje od pozostałych pieśni? Polskie kolędy prezentują unarodowienie postaci Chrystusa, która jest formą oswojenia religii i tajemnicy mistycznej. Jednocześnie kolędy śpiewa się w formie kołysanek dla małego Chrystusa, czyli dziecka, co było charakterystyczne dla zakonów żeńskich, przez co znajduje się ono w opozycji do starotestamentalnego obrazu Boga. 

Kolęda, która zawiera pierwiastek narodowy, poprzez odwołanie się do wydarzeń historycznych z 1792 roku, ale i niesie nadzieję, otuchę oraz aspirację do niezależnego państwa z wybitnym kunsztem poetyckim i muzyką sięgającą czasów Stefana Batorego. Bezkonkurencyjna “królowa polskich kolęd" to “Bóg się rodzi". Jak powstała?  

Napisana przez Franciszka Karpińskiego na zamku w Dubiecku na zamówienie dla żony marszałka wielkiego koronnego - Izabeli Lubomirskiej z Czartoryskich pod tytułem "Pieśń o Narodzeniu Pańskim" to nie tylko pieśń religijna, ale również patriotyczna i edukacyjna, uważana nawet za hymn Polski. Po raz pierwszy “Pieśń o Narodzeniu Pańskim" wykonano w kościele farnym w Białymstoku, a potem wydano w zbiorze "Pieśni nabożnych". Czym wyróżnia się ta kolęda? Dzisiaj jej tytuł to incipit pierwszych słów utworu.  

Mistrzostwo pióra Franciszka Karpińskiego opiera się na użyciu środków stylistycznych, głównie nagromadzonych oksymoronów i antytez, które odzwierciedlają mistykę narodzin Chrystusa, czyli Boga-człowieka, której nie można do końca poznać oraz rozumieć. Karpiński zawarł parafrazę z Ewangelii św. Jana (J 1,14) "a Słowo Ciałem się stało i mieszkało między nami", która oznacza wcielenie Chrystusa w ludzką postać, jako boskiego słowa. 

Czas powstania kolędy “Bóg się rodzi" również miał istotne znaczenie, ponieważ po 1792 roku Polski nie było, przez co tekst Karpińskiego stał się komentarzem tamtych wydarzeń historycznych oraz jednocześnie nośnikiem nadziei, która nie gasła wśród szlachty, mieszczaństwa, a nawet chłopstwa. Dodatkowo warstwa muzyczna tej kolędy oparta została na rytmie polonezowym, czyli tańca narodowego, który według badaczy pochodził z poloneza koronacyjnego królów polskich sięgającego czasów Stefana Batorego. Obecną melodię kolędy skomponował najprawdopodobniej Karol Kurpiński.  

Jak wygląda kolędowanie w Kościele Katolickim? Zgodnie z instrukcją Konferencji Episkopatu Polski o muzyce kościelnej, od 25 grudnia, czyli Bożego Narodzenia do święta Chrztu Pańskiego, kończącego okres bożonarodzeniowy w liturgii, należy śpiewać kolędy. Warto jednak pamiętać, że pastorałki uważane za kolędy domowe mogą być śpiewane tylko poza liturgią. Jaka więc kolęda powinna rozpoczynać Pasterkę? 

Przy wyborze pieśni na Boże Narodzenie podstawowym kryterium jest okres liturgiczny, charakter konkretnej celebracji oraz tekst liturgii dnia: antyfony na wejście i na Komunię, czytania biblijne oraz modlitwy mszalne, które wyznaczają główny temat celebracji. Wybór pieśni ma pomóc wiernym głębiej przeżyć tajemnicę Narodzenia Pańskiego. 

Jednak Adam Sokulski dodaje: "W czasie Mszy w dzień Bożego Narodzenia oraz w kolejne dni świąteczne nacisk przesuwa się bardziej na teologiczną głębię tajemnicy Wcielenia - Słowo, które stało się ciałem. Wtedy odpowiednie są pieśni o charakterze bardziej kontemplacyjnym, wychwalające Chrystusa jako Światłość świata i Syna Bożego".

Czym w zasadzie różni się kolęda od pastorałki? Kolęda to utwór o tematyce ewangelicznej dopuszczany w trakcie nabożeństw, a pastorałka to pieśń domowa napisana w kontekście ludycznym, przedstawiająca w prosty sposób narodzenie Chrystusa. Nic więc dziwnego, że szczególnie na Podhalu, ale również w Beskidzie Śląskim, Sądeckim, w Pieninach i na Żywiecczyźnie powstawały wyjątkowe utwory ludowe opowiadające o narodzeniu Chrystusa. Gwara w połączeniu z muzyką tych regionów pozwoliła na stworzenie góralskich kolęd i pastorałek, które dzisiaj m.in. jak “Jezusa Narodzonego" lub “Oj maluśki, maluśki" są znane i chętnie śpiewane w okresie bożonarodzeniowym. Jak w góralskich kolędach przedstawiono narodzenie Chrystusa?

W ich treści nie brakuje informacji o miejscu narodzin Boga-człowieka: "Dobrze ześ sie Jezu pod Giewontem zrodził (...)" lub "Na Kondrackiej holi o północy. W bacowskim sałasie - tu - w Mraźnicy. Przyseł se Bóg na ziem w całej swojej mocy (...)", które wcale nie wskazują na ewangeliczne Betlejem. W treści tych utworów pojawiają się również pasterze, ale posiadający imiona polskie "Na Kube, na Maćka i na Kaźmierza. By wstali cym prędzej zmówić pacierza". Co ciekawe, w górlaskich kolędach narodzonemu Jezusowi składano również nietypowe dary "Jezuskowi dary od nos weźniemy Parzenice z oscypkami, A oscypki z plecionkami. Ku obdziwieniu, ku obdziwieniu" albo "Panie Boze dam Ci co fces: Moze syra, moze owce? Moze jagnie, moze ciele. Co ogonem wiecnie miele?". Poza nimi nadal ogromną popularnością cieszą się góralskie pasterki, które są unikatowe w skali świata, gromadząc w świątyniach ogromną liczbę wiernych.  

Co powinniśmy śpiewać podczas świątecznych spotkań? Nie bez powodu mówi się, że “muzyka łagodzi obyczaje", a “kto śpiewa, dwa razy się modli". Wspólne kolędowanie w gronie najbliższych niesie ze sobą ładunek emocjonalny, który buduje więzi, ale przede wszystkim kultywuje tradycję naszych przodków, wzmacniając wiarę. Co intonować w okresie bożonarodzeniowym? W przypadku kolęd oraz pastorałek nie potrzeba posiadać śpiewnika, ponieważ wszyscy doskonale je znają. Wybór kolędy opiera się więc, na indywidualnych upodobaniach muzycznych, a zbiór wszystkich utworów jest nieograniczony.  

Źródło: audycjekulturalne.pl, polonia-milano.org, polskatradycja.pl, historia.dorzeczy.pl, muzhp.pl, trebunie.pl.