Choinka nie zawsze była powszechna. Dawniej stawiali ją tylko najbogatsi?

Zwyczaj wykorzystywania zimowych drzewek jako symbolu Bożego Narodzenia pojawił się na terenach dzisiejszych Niemiec i Alzacji, a jego początki badacze umieszczają na przełomie XV i XVI wieku. Równolegle podobne praktyki pojawiały się w miastach hanzeatyckich, takich jak Tallinn czy Ryga, gdzie cechy kupieckie dekorowały drzewka słodyczami i owocami rozdawanymi później dzieciom i czeladnikom. W kolejnych dekadach tradycja stopniowo przenikała z przestrzeni bractw i miejskich placów do prywatnych mieszkań, gdzie zaczęto ozdabiać drzewka prostymi papierowymi dekoracjami, jabłkami i orzechami. Zwyczaj pozostawał jednak poza zasięgiem większości rodzin - wymagał wolnej przestrzeni w domu i środków na przygotowanie ozdób, dlatego przez długi czas funkcjonował przede wszystkim w zamożniejszych gospodarstwach.

Od XVIII wieku choinka zaczęła powoli opuszczać mieszczańskie kamienice Niemiec i Alzacji, pojawiając się w rezydencjach europejskich dynastii, a dopiero później w domach rosnącej klasy średniej. W XIX stuleciu zwyczaj strojenia drzewka przeniknął do Francji m.in. wraz z małżeństwami łączącymi arystokrację niemiecką i francuską, a w Wielkiej Brytanii spopularyzował się za panowania królowej Wiktorii, której mąż, książę Albert, wprowadził niemieckie obyczaje świąteczne na dwór w Windsorze. Ich choinka pokazana na rycinie "Illustrated London News" z 1848 roku stała się wzorem do naśladowania dla angielskiej klasy średniej i w krótkim czasie drzewko uznano za niemal obowiązkowy element świątecznego wystroju.

Przeczytaj też: Kiedy ubieramy choinkę? Są dwie daty - jedna tradycyjna, a druga kościelna

Na ziemie polskie choinka trafiła stosunkowo późno, na przełomie XVIII i XIX wieku, wraz z napływem niemieckich urzędników i osadników do Warszawy, Poznania czy Gdańska w okresie zaborów. Początkowo drzewka stawiano przede wszystkim w domach protestantów, w mieszczańskich kamienicach oraz w rezydencjach ziemiańskich naśladujących modę z Berlina i Drezna, co sprawiało, że dla chłopów i robotników choinka długo pozostawała symbolem bogatego, "miejskiego" świata. Na wsi równolegle trwały starsze formy dekoracji świątecznej: podłaźniczka, czyli odwrócony czubek świerka lub jodły wieszany nad stołem i ozdabiany jabłkami, orzechami, słomą i opłatkiem, oraz diduch - snop zboża stawiany w kącie izby. Dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym, a w wielu regionach realnie dopiero po II wojnie światowej, choinka zaczęła wypierać te obrzędowe dekoracje i wchodzić do coraz skromniejszych gospodarstw, choć jeszcze w pierwszych dekadach XX wieku bywała postrzegana jako zwyczaj "niemiecki" i znak bardziej zamożnej, zurbanizowanej kultury.

Najstarsze europejskie choinki różniły się od współczesnych nie tylko wyglądem, lecz także znaczeniem ozdób. Zawieszano na nich jabłka, orzechy, opłatki i proste dekoracje z papieru, ponieważ były łatwo dostępne i miały przypisane konkretne funkcje symboliczne: jabłka kojarzono ze zdrowiem i urodą, orzechy z siłą, płodnością i dobrobytem, a opłatki z religijnym wymiarem świąt. Świece mocowane do gałęzi - później zastąpione lampkami elektrycznymi - odczytywano jako znak ochrony domu.

Przeczytaj też: Magiczna roślina jest symbolem miłości i szczęścia. W przyrodzie to półpasożyt

Wraz z rozwojem rzemiosła i przemysłu świąteczne drzewko zaczęło zyskiwać nowe formy. W połowie XIX wieku w niemieckiej Lauscha uruchomiono pierwsze manufaktury szklanych bombek, które szybko zdobyły popularność w Anglii i USA, zmieniając estetykę choinki i tworząc podstawy dużego rynku. W Polsce ozdoby tego typu pojawiały się najpierw w domach miejskich, podczas gdy na wsi przeważały dekoracje wykonywane samodzielnie: słomiane gwiazdki, papierowe łańcuchy, wydmuszki jajek czy pierniczki wypiekane specjalnie na święta.

Współczesne drzewko zachowuje dawną symbolikę, choć jego wygląd coraz częściej kształtują względy estetyczne i dopasowanie do wystroju domu. Na czubku nadal umieszcza się gwiazdę lub anioła, a zwyczaj obdarowywania pod choinką łączy się z regionalnymi tradycjami przypisującymi tę rolę różnym postaciom - od św. Mikołaja po Gwiazdora. Zmienił się również kalendarz przygotowań: drzewka pojawiają się w domach znacznie wcześniej niż dawniej, a modele sztuczne zyskują na popularności ze względów praktycznych i ekologicznych. Obecnie w Polsce sprzedaje się rocznie 5-6 milionów żywych choinek, przy równoległym, dynamicznym wzroście rynku drzewek wielorazowych.

Źródła: choinkowo.pl, historiaposzukaj.pl